Om te weten hoe onze steden eruit zagen voor de uitvinding van de fotografie kunnen we bij een aantal bronnen aankloppen: reizigers die de moeite namen om een dagboek bij te houden, hedendaagse archeologen en kunstenaars. Die laatste tonen rechttoe rechtaan hoe een plein, straat of gracht er pakweg vierhonderd jaar geleden uit heeft gezien. Van de genoemde bronnen zijn kunstenaars echter niet automatisch de meest betrouwbare, want het is een kleine moeite om de straat wat aan te vegen met het penseel, scheuren in de muur weg te poetsen of een gebouw er een tikkeltje groter te laten uitzien. Bij gebrek aan beter moeten we er toch op vertrouwen dat schilders er niet op uit waren om ons beroepsmatig te bedriegen. Voorzichtigheid is zeker geboden, maar mensen als Saenredam en Bellotto geven ons een goede indruk van het verleden. Dankzij Pieter Saenredam weten we bijvoorbeeld dat we het eeuwig zonde moeten vinden dat de Romaanse Mariakerk in Utrecht tweehonderd jaar geleden is afgebroken.

Zoek de zeven verschillen! Gerrit Berckheyde was gespecialiseerd in het stadsgezicht en alhoewel de Herengracht in Amsterdam misschien wat smal aandoet op beide schilderijen, dan nog laat hij ons zien hoe de statige Gouden Bocht er als bomenloze nieuwbouwwijk uitzag. Maar dan wel een met vrij te bebouwen kavels. Of dubbele kavels, want dit was wel de wijk van de allerrijksten. Ziet u dat de hoogte van de gebouwen en de breedte van de percelen gestandardiseerd zijn? Een interessant detail zijn de onbebouwde delen. Op het schilderij links (1671-1672) zijn enkele percelen nog leeg. Veertien jaar later brak het licht alleen nog door via de Spiegelstraat.

Eigenlijk was de Venetiaan Bernardo Bellotto, neef van de beroemde Canaletto, op weg naar het keizerlijke hof in Sint-Petersburg, maar zijn tijdelijke stop in Warschau bleek permanent. Van 1767 tot aan zijn dood in 1780 was Bellotto er hofschilder. Hij vervaardigde tientallen stadsgezichten van Warschau en Rome voor de laatste Poolse koning. Dit is een van de grootste, een weids uitzicht op de oude stad vanaf de overzijde van de rivier.

De precieze stijl van Bellotto bleek van onschatbare waarde te zijn bij de wederopbouw van Warschau. De meeste delen van de stad waren totaal verwoest, maar de overheid besloot om het historische stadshart op te bouwen. De schilderijen van Bellotto leverden de nodige architectonische details.

Nu gaan we haarkloven. Eeuwenoude gebouwen zijn in de loop der tijd gerenoveerd of verbouwd. Zo ook het pand tegenoven het koninklijk paleis van Bellotto’s schilderij hierboven. Op een vooroorlogse foto hieronder is echter te zien dat het ooit een extra verdieping had gekregen. Op de foto heeft het een begane grond, drie verdiepingen en daarop een dak. Bij Bellotto zijn het nog maar twee verdiepingen. De rechterruïne op de foto is datzelfde gebouw. Naar welke staat moet je zoiets herbouwen? Het werden de twee verdiepingen van Bellotto met al zijn detaillering (zie onder).

Stadskaarten in vogelvluchtperspectief dienen weliswaar een ander doel dan decoratieve schilderijen, maar ze hebben tegelijk een fascinerende schoonheid. Dat geldt zeker voor kaarten die zo gedetailleerd zijn dat je op de achtertuinen kunt inzoomen. Zo’n kaart is in 1734 van Parijs gemaakt door Louis Bretez voor Michel-Etienne Turgot. Dankzij de digitale ontsluiting van dit soort bronnen kunt u op internet vrij eenvoudig de kaart van Bretez-Turgot vinden en flaneren op achttiende-eeuwse boulevards.

Flaneren doet men het best op lommerrijke boulevards, n’est-ce pas? Op een detail van de Bretez-Turgotkaart ziet u dat tussen de stedelijke bebouwing en de velden erbuiten de gebruikelijke stadsmuur ontbreekt. De buitengrenzen van Frankrijk waren zo goed verdedigd, dat Lodewijk XIV in 1669-1670 overging tot afbraak van de stadsmuren. Op de plaats van de stadsmuren plantte men bomen. Zo ontstonden boulevards. Het woord boulevard is trouwens een verbastering van het Nederlandse woord bolwerk. De Parijse bolwerken werden geslecht en het woord nam een retourtje naar onze taal, maar dan met een nieuwe betekenis.

 

Klik op de foto hierboven voor een interessante video over Amsterdamse, Utrechtse en Assendelftse verdwenen gebouwen, die op de panelen van Pieter Saenredam voortleven.